SAVAŞ ve FELSEFE: SAİD NURSİ ve WİTTGENSTEİN

12-13 Haziran 2004

Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinden tevarüs ettiğimiz ilim ve irfan mirasının kemmiyet ve keyfiyetine dair, değil sadece bu mirası önemsemeyenler nezdinde, ne ilginçtir ki önemseyenler nezdinde de Moğol saldırıları ve Haçlı seferleri sebebiyle bu topraklarda düşünmenin köklü bir akamete uğradığı ve bu dönemler boyunca felsefe yapma (nazarî düşünme) imkânı bulun(a)madığı şeklinde geçerlilik ve yaygınlık kazanmış olan bir kanaat var.

Masabaşı koşullarından yoksun bir ortamda insanların bilimle, felsefeyle uğraşamayacakları (=hasbî tefekkür) iddiasına bir de İmam Gazâlî'nin zaten daha önceden felsefe'ye vurmuş olduğu o öldürücü darbe (!), yani “psikolojik etki” eklenince, bu kanaat biri fikrî, diğeri askerî en az iki sebebe binaen kolaylıkla bir kaziye-yi müselleme haline geliveriyor.

Malum olduğu üzere müsellemât, her ne kadar burhanî bilgi temin edemese de —her iki anlamıyla— efkâr-ı umumiyeyi temin etmeye yetiyor. Nitekim Hilmi Ziya Ülken'in (ilk baskısı 1933-1934 yıllarında yapılan) Türk Tefekkürü Tarihi'nden yaptığımız şu kısa alıntı, bu söylemi bir çırpıda özetlemektedir:

İbn-i Sina'dan sonra Felsefe ve Mantık tedkikleri büyük bir inkişaf kazanmak üzere idi. Onun eserleri her tarafta okunuyor, tenkid ve şerh ediliyordu. Fakat bu inkişafı iki hadise durdurmuştur: Biri Gazalî'nin Kelâm sahasındaki hücumları, diğeri Cengiz istilası.

Gafletin bu kadarı ancak tahsille koyultulmuş olabilir. Binaenaleyh aynı tahsilin çarklarından geçmiş zekâların kolayca gerçekliğine inanıverdikleri bu masalın neredeyse birbirinin aynı olan versiyonlarını burada bir kez daha yinelemeye çalışmanın pek bir yararı olacağını sanmıyorum. Meselenin İmam Gazâlî'ye taalluk eden ciheti Keşf-i Kadîm adlı eserimizde yeterince ele alındığından, burada sadece, savaşın düşünmeyi ve fikir üretmeyi engellediği şeklindeki iddiayla meşgul olmak istiyoruz.

Bir düşünelim bakalım, savaş hükmünü icrâ ederken felsefe yapılamaz mı, düşünce üretilemez mi?

Bu soru'nun dile getirilişinde mübhem taraflar var gibi. Çünkü düşünecek veya düşünceyi üretecek olanların kimliği nazar-ı itibara alınmamış görünüyor.

Düşünmenin ve düşüncenin kendisi bir yana, düşünenleri dikkate alarak soru'nun dibini itinayla eşeleyelim ve bu sefer biz soralım:

Savaşa bizzat katılanlar mı nazariyâtla ciddi surette meşgul olamaz, denmek isteniyor, yoksa nazariyatla meşgul olmak savaşa katılmasalar da savaşın etkilediği ortamlarda bulunanların harcı değildir, mi denmeye çalışılıyor?

Savaşın çokluk bir süreye, hem de uzun bir süreye yayıldığı ve çok farklı zeminlerde sürdüğü nazar-ı itibara alınırsa, üstelik bu sürecin ister istemez farklı yaşantılara farklı imkânlar tanıdığı ve hatta ilim talebelerinin mümkün mertebe cepheden uzak tutuldukları düşünülürse, bu soru, hakikatte neyi sormuş oluyor?

Bu nasıl bir savaş ki, nasıl bir savaş toplumu ki altı-yedi asır boyunca düşünmeyi uykuya yatırabiliyor?

Herhangibir toplumun ister savunma halinde olsun, isterse saldırı halinde olsun sürekli bir savaşın içine gömülmesi, nasıl olup da düşünmeyi böylesine uzun bir süre boyunca tatile çıkarabiliyor ve üstelik toplumun hiçbir kesimi için bu kaos, bu keşmekeş bir düşünme sebebi olamıyor, bir düşünme imkânı haline gelemiyor?

Oysa savaş, herşeyden evvel yoksulluk demek, yoksunluk demek, hepsinden önemlisi bir yönüyle ölümle karşılaşmak demek! Savaş durgunluğun değil, hareketin adı. Savaş, insanları ölüme götüren bir mekanizmanın bütün acımasızlığıyla hükmünü icra ettiği bir vasat.

Savaş savaşacak insanları, savaşacak insanlar güçlü teşekkülleri, güçlü teşekküller ise bu teşekkülâtı sağlayacak teşkilâtları, yani bir devleti gerektirir. Devletler, hele hele büyük devletler ise düşünen zekâlara, yani uğrunda savaşılacak büyük düşüncelere ihtiyaç duyarlar.

Düşünmenin esas itibariyle teşekkülâta da, teşkilâta da ihtiyacı olmaz. Düşünme soruna ihtiyaç duyar, soru sorar,varsa sorunlara, sorulmuşsa sorulara cevap arar. İşbu vasat, aklı ve düşünmeyi harekete geçiremiyorsa, düşünme yola düşmek için acıdan, ızdırabdan başka sahiplerinden ne bekleyebilir?

Savaşın olmadığı bir dönem mi var insanlık tarihinde?

Düşünelim bakalım, düşünme hangi durumda, hangi savaşsız ortamlarda harekete geçmeyi başarabilmiş?

Düşünme tarihin hangi dönemlerinde, hangi coğrafyalarında susmak zorunda kalmış?

Batı coğrafyasında mı? Adlarını sıralamanın marifet addedildiği Batılı düşünürler, savaşın ateşinin düşmediği sâkin beldelerde mi eserlerini vermişler?

Sanırım söylemek bile gereksiz, işaret ettiğimiz varsayımların sahipleri sadece yoku var saymaya çalıyorlar.

Evet sadece var-sayıyorlar.

Ahlâk kitaplarının ahlâksızlığın en yaygın olduğu dönemlerde yazıldıkları gibi, hakikî düşünceler de, hakikî sanat eserleri de düşünceye ve sanata en çok ihtiyaç duyulan zamanlarda, yani savaş ortamında, yani kaosun tam da ortasında ortaya çıkarlar. Savaşçılar düşüncelerin önünü tıkadıkça düşünme de ister istemez varlık sahasını adımlamaya ve topluma düşüncelerini açıklamaya çalışır.

Bu, bir tür düşünen insanın kendini koruma güdüsüdür.

Bu vesileyle I. Dünya Harbi'ne katılmış biri doğulu, diğeri batılı, çağdaş iki dil-mantık ustasının ikisi de bugün birer klasik haline gelmiş eserlerini, üstelik cephe gerisinde filan değil, bizzat cephedeyken, hem de ölümün nefesini enselerinde hissederlerken yazdıklarını hatırlatmak istiyorum.

İlki Said Nursî'nin (1876-1960) eser-i muhalledi İşarat'ul-İ‘cazı, 

Diğeri Ludwig Wittgenstein'ın (1889-1951) Tractatus Logica-Philosophicusu.

Toplum savaştayken ve savaşırken düşünen kimselerden değil, bizzat kendileri savaşırken düşünen kimselerden söz ettiğimize göre, hem savaşan, savaşırken yaralanan ve fakat hem de düşünmeye, üretmeye devam eden bir âlimin, Said Nursî'nin İşarat'ul-İ‘cazı nasıl telif ettiğini görmek için aşağıdaki satırları okuyalım:

Kaymakam, Vali, ahali ve asker Bitlis tarafına çekilirken Kazak süvarisi Vastan üzerine hücum ettiği zaman, Üstad, gönüllü talebeleriyle ve çekilmeyen otuz-kırk kadar parekende askerle Kazaklara karşı durmuş, çekilen ahalinin mallarının, çoluk çocuklarının düşman eline düşmekten kurtulmalarına sebep olmuştu. Vastan'ı müdafaa eden mühim bir kuvvet bulunduğu ve imdat geldiği fikrini vermek için geceleri Kazakların üstündeki yüksek bir tepeye hücumlar yapıyor, Rusları şaşırtıyor ve korkutuyordu. Bu suretle Vastan Rus istilasından kurtuldu. Üstad, bir taraftan harbederken, diğer taraftan kâtibi Molla Habib'e tefsir yazdırıyordu. Üstadın bu kâtibi, İran cephesindeki kumandan Halil Paşa ile muhabere vazifesini de yapıyordu. Molla Habib çok fedakârâne kahramanlıklar gösterdikten sonra Vastan'da şehid düşmüştü. (Eşref Edib, Said Nursî, s. 37, İstanbul, 1990)

Şimdi de Said Nursî'nin I. Cihan Harbi'nde bizzat kurduğu gönüllü milis alayına iştirak eden talebelerinden Ali Çavuş'un 1952'de Van'ın Çerovanis Köyü'nde anlattıklarını dinleyelim:

Cihan harbinde Pasinler'in dağlarında savaşıyorduk. Bazen ekmek buluyor, su bulamıyor; bazen de su buluyor, ekmek bulamıyorduk. Üstad sık sık çadıra geliyor “Kağıt bulun!” diyordu. “Seyda! Biz can derdindeyiz, sen kağıt derdindesin. Bir bizim hâlimize bak, bir de seninkine bak. Şimdi sana kağıdı nereden bulalım? Bırak artık şu yazma işini!” diyorduk. İçimizde de ilim ve irfan noktasında en güzide Habib idi, yazısı da güzeldi. Üstad söylüyor, o yazıyordu. Biz ne kulak veriyor, ne de anlamaya çalışıyorduk. (Mehmed Kırkıncı, Hayatım-Hatıralarım, s. 44, İstanbul, 2004)

Aynı savaşta, yani I. Cihan Harbi'nde Avusturya-Macaristan ordusunda yine Ruslara karşı savaşan Ludwig Wittgenstein'ın ünlü eseri Tractatusu siperden sipere koşarken kaleme alışının hikâyesine kısaca bir göz atalım:

7 Ağustos 1914 Rusya'ya savaş ilan edilmesinin ardından Wittgenstein gönüllü olarak Avusturya-Macaristan ordusuna katıldı. Tolstoy, Emerson ve Nietzsche'yle felsefe okumalarına devam etti; dilin resim teorisini geliştirdi; Tractatus üzerinde çalışmaya başladı. 

1915'de askerliğini yaptığı Krakov'daki topçu atölyesindeki patlamada yaralandı. 

1916'da kendi isteğiyle Galiçya cephesindeki topçu alayının ileri saflarına gönderildi. Defalarca madalya aldı. Tractatus'u yazmayı sürdürdü. 

1917-1918'de Rusya'ya karşı Bukovina'da, sonra da İtalya'ya karşı Asiagno yakınlarında ön saflarda çarpıştı. Kılıçlı Özel Askeri Hizmet Madalyası'yla ödüllendirildi. 

Temmuz 1918'de Tractatus'u bitirdi. 

Kasım 1918'de İtalyanlara esir düştü. 

Ağustos 1919'a kadar savaş esiri olarak kaldı. Tractatus'u Russell ve Frege'ye gönderdi.

Bu arada Russell'ın Introduction to Mathematical Philosophy adlı eserini okuyan Wittgenstein, “İnsanın esarette bitirdiği bir eseri peşinden sürüklerken, dışarıda ne saçmalıkların at koşturduğunu görmesi çok acı!” demekten kendisini alamayacaktı. (D. Edmonds-J. Eidinow, Wittgenstein'ın Maşası, s. 51, (çev. Aslı Biçen), İstanbul, 2004)

1921'de basılma imkânı bulan “Tractatus Logica-Philosophicus”, 1929'da Cambridge'de doktora tezi olarak sunuldu. Hikâyesi ilginçtir!

Wittgenstein'ın üniversitedeki ilk döneminden gayet iyi tanıdığı Russell ve G.E. Moore, en hafifinden düzmece denebilecek sınama sürecinde Wittgenstein'ın denetçileriydi. Wittgenstein'ın tezinin argümanları üzerine sorgulanması gereken sözlü sınav aşamasında, üç ahbab oturup hoşbeş etmişler, neden sonra Russell, Moore'a dönüp “Hadi, ona birkaç soru sorsana, profesör sensin” demişti. Bunu gelişigüzel bir tartışma takip etti; sonunda Wittgenstein ayağa kalkıp denetçilerinin omuzlarını sıvazladı ve “Sıkmayın canınızı. Bunu asla anlayamayacağınızı biliyorum” dedi. (s. 49-50)

Bir düşünür düşünürken düşündüğünden daha tehlikeli bir şeyi düşünemez! Çünkü düşünmenin hareketi, kendisi dışında olup bitenlerin gürültüsünü bastırır. Düşünme, düşünen için, yeterince gürültülü bir hareketin adıdır da ondan.

Bir keresinde bir ABK [Ahlak Bilimi Kulübü] toplantısından sonra Michael Wolff'la birlikte eve dönerken, iki ABD ordu kamyonu büyük bir hızla, Wolff'un paltosunun eteklerini uçuşturacak kadar yakınlarından geçmişti. “Bu kamyonlar çok hızlı gidiyor” diye homurdanmıştı Wolff. Kazayı nasıl kılpayı atlattıklarının farkında olmayan Wittgenstein, Wolff'un sözünün ABK'de dinlediği bildiri üzerine bir metafor olduğunu zannederek, “Bunun meseleyle ne alâkası var anlayamadım” demişti. (s. 38)

Düşünme, aklın bilinenle bilinmeyen arasındaki hareketinin adıdır. İşbu hareketin, savaşın yanında ve/veya savaşın yanısıra gerçekleşmesi ile savaşın içinde gerçekleşmesi arasında mahiyet itibariyle bir fark yoktur.

Moğollar da, Haçlılar da İslâm dünyasına saldırdıktan sonra düşünmeye başlamışlardı, çünkü ezemedikleri bileğimiz değil, yüreğimizdi.

Bu yüzdendir ki ardılları önce yüreğimizi ezdiler, sonra da bileğimizi.

İnanın bu bizim kendi hikâyemiz.