DİNİ METİNLERİN TÜRKÇE ÇEVİRİLERİNE GÜVENEBİLİR MİYİZ?

Aralık 1989

Türkiye’de dinî sahada yapılan yayıncılığın, özellikle son yıllarda önemli mesafeler katetmesi, yayınevlerinin, dağıtım şirketlerinin ve yayınlanan kitap sayısının artması, bütün bunlar ilk bakışta dinî neşriyat adına müsbet gelişmeler olarak değerlendirilebilir. Nitekim yayınlanan eserlerin geçmiş yıllara nazaran muhtevaları bakımından daha seviyeli oldukları bir gerçektir.

● Dinî neşriyat içerisinde çeviri eserlerin geniş bir yer işgal ettikleri dikkate alınarak düşünüldüğünde, bu eserlerin muhtevaları bakımından taşıdıkları öneme layık bir şekilde neşrolundukları söylenebilir mi?

● Bilhassa tefsir, hadis, sîret, tarih, fıkıh, vb. sahalarda halen otoritelerini muhafaza eden kaynak eserlerin Türkçe çevirilerinden, okuyucuların sağlıklı olarak yararlanabilmeleri ne denli mümkündür?

● Türkçe konusundaki başarıları ve/veya başarısızlıkları bir yana, hiç değilse metni doğru olarak, en azından okuyucuyu yanlış yönlere sevketmeden aktarabilen çeviri sayısı ne kadardır?

Bu veya buna benzer sorular hiç kuşkusuz daha da çoğaltılarak, ekseriyetini çeviri eserlerin teşkil ettiği dinî neşriyatın, günümüzde ne kadar güven verici bir görünüm arzettiği tartışılabilir, tartışılmalıdır da.

Ne var ki dinî neşriyatta bulunmalarına rağmen yayınevlerinin henüz bir otokritik yapabilecek hassasiyete sahip olduklarını söylemek –maalesef– pek mümkün değildir. Üstelik ilim adamlarının hatır-gönül uğruna takriz yazdıkları, okuyucuların ise belirleyici olmadıkları bir ortamda, yayınevlerinin böylesine bir otokritikte bulunmaları çok uzak bir ihtimal olarak görünmektedir. Binaenaleyh ticarî değil, fikrî endişelerin kendilerini motive ettiği yayıncıların ve mütercimlerin yetişmesiyle ancak bu menfi tablonun değişebileceğinden ümitvar olabiliriz, aksi takdirde mütercimlerin tahrif etmekten, naşirlerin yayınlamaktan kaçınmadığı birçok kaynak eserin çala-kalem yapılmış çeviriler yoluyla okuyuculara sunulması devam edip gidecektir.

İşte bu bağlamda, gerek yayınevlerinin ve mütercimlerin, gerekse bu eserlere ancak çevirileri aracılığıyla muttali olmak durumundaki okuyucu kitlesinin uyarılması ve bu gidişatın daha ciddi boyutlara ulaşmadan durdurulması için, ikaz edici tenkidlerin kaleme alınması elzem olmaktadır.

(Bu konuda daha önce yazılmış olan şu makalemize bakılabilir: http://ducanecundioglusimurggrubu.blogspot.com/2013/02/turkiyede-kuran-ve-hadis-calismalari.html)

Bu maksada binaen, bazı kaynak eserlerde tespit ettiğimiz çeviri hatalarından örnekler vererek çeviri eserler ile muhatap olan okuyucuların nelerle karşılaşabileceğini göstermek istiyoruz.

Amacımız, çeviriler konusunda genel bir fikir edinilebilmesine katkıda bulunmak olduğundan örneklerimizi kaynak sayılan eserlerden ve sadece içlerinde önemli gördüğümüz hatalardan seçtik. Tenkidlerimize konu olan eserlerin mütercimleri arasında, sahalarında ihtisas sahibi görünen ve birtakım akademik ünvanlar taşıyan kimselerin bulunuyor olması, –işaret ettiğimiz vahametin boyutlarını göstermesi bakımından– sanıyoruz okuyucuların genel bir fikir edinmelerine yardımcı olacaktır.

(I)

Eser: Aliyyü’l-Karî, Zayıf Hadisleri Öğrenme Metodu, (haz. ve çev. Ahmed Serdaroğlu), İlim Yayınları, İstanbul, 1986

قال شيخ مشايخنا الحافظ جلال الدين السيوطى : لا أعلم شيئاً من الكبائر قال أحاد من أهل السنة بتكفير مرتكبة الا الكذب على رسول (ص)¹

Çeviri:

Celâleddin Suyuti, Resul-i Ekrem’e yalan isnadından başka hiçbir günah için ashab-ı kirâmın ehl-i sünneti tekfir ettiklerini bilmiyorum, dedi. (s. 22)

Doğrusu:

Hocalarımızın hocası Hâfız Celâleddin Suyuti “Ehl-i Sünnet'ten bir kimsenin, büyük günahlardan –Resulullah’a yalan isnad etmek müstesna– mürtekibini tekfir ettiği bir büyük günah bilmiyorum” demiştir.

Ashab-ı kiramın ehl-i sünneti tekfir etmesinin ne denli makul olacağı bir yana, mütercimin böyle bir mânâyı nasıl icad ettiğini anlayabilmiş değiliz. Ancak şurası muhakkak ki zayıf hadisleri öğrenmek böyle bir çeviriyi okumakla çok zor olacaktır.

(II)

Eser: Celâleddin Suyuti, el-İtkan fî Ulum’il-Kur’an/Kur’an İlimleri Ansiklopedisi, (çev. Doç. Dr. Sakıp Yıldız - Dr. Hüseyin Avni Çelik), Hikmet Neşriyat, İstanbul 1987

قال ابو عبيد : حدثنا حجاج عن سعيد عن الحكم بن عتيبة عن عدى بن عدى قال : قال عمر: كنا نقرأ : "لا ترغبوا عن آبائكم فإنه كفر بكم"، ثم قال لذيد بن ثابت : أ كذالك؟ قال: نعم.²

Çeviri:

Ebu Ubeyd: Haccac’dan, o Said’den, o Hakem b. Uteybe’den, o da Adiy b. Adiy’den şöyle dediğini rivayet eder. Hz. Ömer bize "Babalarınıza özenti duymayın, onlara özenti duyarsanız kafir olursunuz" ayetini okumuştu. Bunu Zeyd b. Sabit’e sordum, o da ayetin böyle olduğunu doğruladı.

Doğrusu:

Ebu Ubeyd dedi ki: Bize Haccac’ın Said’den, onun Hakem b. Uteybe’den, onun da Adiy b. Adiy’den rivayet ettiğine göre, Hz. Ömer “Biz, ‘Babalarınızdan yüzçevirmeyin, zira bu kendinizi inkârdır’ diye (bir ayet) okuyorduk” dedi, sonra Zeyd b. Sabit’e “Böyle mi?” diye sordu, o da “Evet” dedi.

Dikkat edilecek olursa yukarıda mütercimler, Hz. Ömer’in “Biz ... okuyorduk” şeklindeki ifadesini, râvi Adiy b. Adiy’e nispetle “Bize ... okumuştu” diye çevirmişler ve aynı hatanın devamı olarak, faili Hz. Ömer olan “Sordu” (aslı: “dedi”) fiilini yine aynı râviye nispetle “sordum” şeklinde değiştirmişlerdir.

Ancak bundan daha önemlisi, zıt mânâlara gelebilen (ezdad) fiillerden olan رغب filinin, عن harf-i ceri ile kullanılması halinde kazanacağı anlamın gözden kaçırılması nedeniyle, “yüzçevirmeyin” şeklindeki ifadenin, “özenti duymayın” şeklinde aslına zıt bir mânâ ile çevrilmesidir.

Doğal olarak mütercimler başını yanlış anladıkları cümlenin sonunu da, “Zira bu kendinizi inkârdır” yerine, “Onlara özenti duyarsanız, kafir olursunuz” şeklinde yanlış olarak çevirmişlerdir.

Bu durumda, yayınevinin iddia ettiği gibi, çevirinin titiz bir şekilde gerçekleştirildiğini söylemek bizim açımızdan mümkün değildir.

(III)

Eser: İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, (çev. Dr. Bekir Karlığa - Dr. Bedrettin Çetiner), Çağrı Yayınları, İstanbul 1987

أ) و استقبل بنحرك القبلة
ب) و أبرز نحرك³

Çeviri:

a) Boğazını kıbleye çevir.

b) Boynunu dışarı çıkar.

Doğrusu:

a) Göğsünü kıbleye döndür.

b) Göğsünü öne çıkar.

Yukarıda nakledilen ibareler, Kevser sûresinin tefsirinde geçen و انحر fiili münasebetiyle nakledilen yorumların çevirileridir. Bu ilahî emir, kurban kes şeklinde genel kabul gören yorumun hilafına, daha farklı şekillerde de yorumlanmıştır. Nitekim ünlü dilbilimci Ferrâ’nın da (ö. 207/822) benimsediği ilk şıktaki yorum, نحر kökünden türemiş bu emrin tenahur/tekabül şeklinde anlaşılması esasına dayanır, bu da doğal olarak kişinin namazdaki kıble ile karşılıklı konumunu ifade eder.

Ne var ki insan sözkonusu olunca göğüs olarak anlaşılması gereken nahr kelimesi, hayvan (özellikle deve) sözkonusu olunca boğaz ve boyun olarak anlaşılır. Nitekim emrin kesmek şeklinde anlaşılmasının nedenlerinden biri de budur.

Ata el-Horasânî’nin yorumu da (ikinci şık) aynı şekilde, sözkonusu emrin kişinin namazdaki itidaline yönelik görülmesinden kaynaklanmaktadır ve zaten müfessir de bu hususu açıkça metinde ifade etmiştir.

Bütün bu açıklamalardan sonra yukarıdaki garip ifadeleri sadece birer Türkçe hatası olarak değerlendirmek mümkün olmasa gerek.

(IV)

Eser: İbn Kuteybe, el-Maarif/Nebîler ve Sahâbîlerin Sîreti, (çev. Hasan Ege), Şelale Yayınları, tsz.

                                    :قال شاعر 

          تحرز سفيان و فر بدينه

⁴و امسى شريكٌ مرصدًا للدراهم

A) Çeviri:

Süfyan saklandı ve borcuyla firar etti.

Şerik ise dirhemlerin bekçisi olduğu halde akşamladı. (s. 348)

A) Doğrusu:

Süfyan saklandı ve diniyle kaçtı (dinini de korudu)

Şerik ise, dirhemleri(ni) gözetleyip-durdu.

Yukarıda sözü edilen kişi, Sultan'a muhalefetinden dolayı kaçak olarak yaşayan ve hatta bu yüzden cenazesi geceleyin defnolunan ünlü İmam Süfyan es-Sevrî’dir. Fakat ne yazık ki yaptığı yanlış çevirilerle maruf olan sayın Hasan Ege, medhi için yazılan bir şiiri İmam Sevrî’nin zemmine sebep kılarak bu büyük imamın borcuyla kaçtığı iftirasını sırf dikkatsizliği yüzünden ona isnad edebilmiştir. Bu çirkin isnadın nedeniyse, şiirde geçen dîn kelimesinin deyn (borç) olarak anlaşılmasıdır.

قال وكيع :

5

مات سفيان و له مائة و خمسون دينارا بضاعة، فأوصى الى عمارة بن يوسف في كتبه فامحاها و اخرقها 

B) Çeviri:

Süfyan ölürken onun 150 dinar sermayesi vardı. Yazdığı bir kağıtta onu Ümare b. Süfyan’a vasiyet etti. O da bu kağıdı imha etti ve yaktı.

B) Doğrusu:

Süfyan öldüğünde kendisinin 150 dinar sermayesi vardı. (Ölmeden önce talebesi) Ümare b. Yusuf’a kitaplarını imha etmesini ve yakmasını vasiyet etti.

Mütercim Ümare b. Yusuf ismini –ki İbn Nedim el- Fihrist’te Ammar b. Seyf olarak kaydeder– Ümare b. Süfyan şeklinde okumakla kalmamış, o dönemin (Hicri 2. yüzyılın ortaları) ne denli zulümlere sahne olduğunu göstermesi bakımından çok büyük bir önemi haiz kıymetli bir anekdotu yanlış bir çeviriyle bizzat imha etmiştir.

Daha fazla söze ne hacet!

(V)

Eser: İbn Kuteybe, Te’vilu Muhtelifi’l-Hadis/Hadis Müdafaası, (tercüme ve notlar: Mehmed Hayri Kırbaşoğlu), Kayıhan Yayınları, 1979

لأن الله تعالى يقول : (اقتربت الساعة و انشق القمر). فإن كان القمر لم ينشق في ذلك الوقت، و كان مراده: سينشق القمر فيما بعد فما معنى قوله: (و ان يروْا اية يعرضوا و يقولوا سحر مستقر) يعقب هذا الكلام؟⁶

A) Çeviri:

Çünkü Allah “Kıyamet yaklaştı, ay bölündü” (el-Kamer: 1) buyurmaktadır. Şüphesiz Ay o zaman yarılmamıştır. Cenab-ı Hakkın kasdettiği “ileride ay yarılacaktır” demektedir. Nitekim Cenab-ı Hakkın bu ayetin arkasından: “Eğer bir mucize görseler yüz çevirip, şöyle derler: Bu devamedegelen kuvvetli bit sihirdir” (el-Kamer: 2) buyurmasının mânâsı nedir? (s. 39)

A) Doğrusu:

Çünkü Allah Teala “Kıyamet yaklaştı, ay yarıldı” (Kamer: 1) buyurmaktadır. Şayet ay o vakit (gerçekten) yarılmamış olsaydı ve Allah Teala da (bununla) “Ay ileride yarılacaktır” demeyi kasdetseydi, bu ayetin hemen ardından gelen “Bir mucize görseler hemen yüzçevirirler ve ‘Bu devam edegelen bir sihirdir’ derler” (Kamer: 2) şeklindeki sözünün ne mânâsı olurdu?

Görüldüğü üzere mütercim, فإن كان diye başlayan şart cümlesini, hüküm cümlesi şeklinde çevirerek, müellifin kasdettiği mânânın zıddı bir mânâ vermiş olmaktadır.

Böylelikle İbn Kuteybe’nin (ö. 276/889) İbn Mesud’u savunmak maksadıyla Mutezilî kelamcılarından olan Nazzâm’a (ö. 231/845) karşı getirdiği deliller –mütercimin marifetiyle– İbn Mesud’un aleyhine, Nazzâm’ın ise lehine olmuştur.

و بلغنى ان من اصحاب الكلام، من يرنى الخمر غير محرمة، و ان الله تعالى انما بنهى عنها على جهة التأديب كما قال : (و لا تجعل بيدك الى عنقك و لا تبسطها كل البسط) و كما قال : (و اهجروهن في المضاجع و اضربوهن)⁷

B) Çeviri:

Duyduğuma göre kelamcıların bazıları şarabın haram olmadığını söylüyorlarmış. Güya Allah (c.c.) şarabı te’dib cihetinden nehyetmiş imiş. “Elini boynuna bağlı kılma ve büsbütün de onu açıp israf etme” (17, İsra: 29) ve “... Kendilerini yataklarda yalnız bırakın. Yine dinlemezlerse (hafifçe) dövün” (4, Nisa: 34) ayetleri de bunun gibi te’dib için imiş. (s. 85)

B) Doğrusu:

Bana ulaştığına göre, Kelamcılardan bazıları şarabın haram olmadığı görüşündedirler. (Zira iddialarına göre) Allah Teala tıpkı “Elini boynuna bağlanmış kılma (cimri olma), tamamen de açma (israf etme)” (İsrâ, 17: 29) ve “Kendilerini yataklarda yalnız bırakın, (yola gelmezlerse) onları dövün” (Nisa, 4: 34) ayetlerinde buyurduğu gibi, şarabı da sadece tedib ciheti üzerine nehyetmiştir.

Yine dikkat edileceği üzere mütercim, gerçekten de tedib ciheti üzere olan İsrâ: 29 ve Nisa: 34 ayetlerini, sanki tedib ciheti üzere değillermiş gibi tercüme etmiştir. Oysa şarabın haram (necis?) olmadığını savunan sözkonusu Kelamcılar, bu iki ayetin tedib ciheti üzere olmasından hareketle, kendi iddialarına delil getirmektedirler ki müellifin (İbn Kuteybe’nin) karşı çıktığı husus onların delilleri değil, sadece istidlalleridir. Nitekim Kurtubî (ö. 671/1273) Câmi’ul-Ahkâm’il- Kur’an adlı tefsirinde, İsrâ: 29 ve Nisa: 34 ayetlerini tedib, şaraptan kaçınmayı emreden Maide: 90 ayetini ise tahrim ciheti üzerine yorumlamıştır. Zira İsra: 29 ayetinin muhatabı Hz. Peygamber ise de kastedilen ümmetidir. Aynı şekilde Nisa: 34 ayetindeki 'Dövün!' emri de vücub değil, tedib bildirir. Maide: 90 ayetindeki 'Kaçının!' şeklindeki emrin ise vücub ve tahrim bildirdiği hususunda müfessirler ittifak halindedirler.⁸

(VI)

Eser: İmam Malik, Muvatta, (çev. Ahmet M. Büyükçınar - Yaşar Erol - Ahmed Arpa - Durak Pusmaz - Abdullah Yücel), Al-Tuğ Yayınları, 1982

فقال عمر بن عبد العذيذ : اعلم ما تحدث به يا عروة، ا و ان جبريل هو الذي اقام لرسول الله (ص) وقت الصلاة؟⁹

A) Çeviri (I):

Bunun üzerine Ömer b. Abdülaziz: Urve, "Anlattığın hadisi iyi düşün, Rasûlullah’a namaz vakitlerinde kaamet eden Cibril mi idi?" diye sordu. (I/8)

A) Çeviri (II):

Abdül-Aziz oğlu Ömer dedi ki: "Urve sen ne dediğini(n farkında mısın, söylediğin şeyin ne olduğunu) bil. Namaz vakitlerinde Allah’ın elçisini Cebrail mi namaza kaldırdı?¹⁰

A) Doğrusu:

Bunun üzerine Ömer b. Abdülaziz şöyle dedi: "Ey Urve, ne dediğini bil (Ne söylüyorsun sen?) Resulullah’a namazın vakitlerini öğreten (bildiren/tayin eden) Cibril miydi?"

Her iki çevirinin de hatası ekame fiilinin anlamını tespit ve mefulün (tümlecin) vasfını tayin edememekten kaynaklanmaktadır. Oysa mütercimler zahmet edip Suyuti’nin Tenvir’ul-Havalik adlı Muvatta şerhine baksaydılar, ibarenin daha anlaşılır bir versiyonunu görebilirlerdi.

فقالت عائشة : يعفر الله لأبى عبدالرحم! أما إنه لم يكذب و لكنه نسى او اخطَأ¹¹

B) Çeviri:

Hz. Aişe: "Ebu Abdurrahman’ı Allah affetsin, o ya yalan söylüyor, ya unuttu ya da hata ediyor" buyurdu. (I/301)

B) Doğrusu:

Hz. Aişe şöyle dedi: "Allah Ebu Abdurrahman’ı (İbn Ömer’i) affetsin! O yalan söylemedi, fakat ya unuttu ya da hata etti."

Hadis-fıkıh kaynaklarının en eskilerinden olan Muvatta gibi bir eseri yaptıkları çevirileriyle âdeta katleden bu mütercimler ordusu, bir çeviri hatasıyla İbn Ömer gibi bir sahabiye yalan söylemeyi yakıştırabilmişlerdir.

Bu vesileyle çeviri yapmanın ilim sahibi olmaktan ziyade edeb sahibi olmayı gerektirdiğini açıkça söyleyebiliriz.

أ) و هو امير المدينة

ب) فقال له ابو هريرة : لا علم لي بذاك. إنما اخبرنيه مخبرٌ.¹²

C) Çeviri:

a) O zaman Medine emindi.

b) Ebu Hüreyre: “Ben böyle bir şey demedim, biri uydurmuş olacak” diye cevap verdi. (I/391)

C) Doğrusu:

a) O (Mervan b. Hakem) Medine’nin emiri idi.

b) Ebu Hüreyre ona şöyle dedi: “Benim bu konuda bir bilgim yok. (Zaten) bu hadisi bana bir başkası naklet(miş)ti.”

Ne yazık ki (a) şıkkındaki çeviri hatasıyla ilgili söylenecek söz bulamıyoruz, (b) şıkkına gelince, Ebu Hüreyre cünub olarak sabahlayan kimsenin oruç tutamayacağı ile ilgili bir hadis nakleder ve bu hadis Hz. Peygamber’in henüz hayatta olan zevceleri Hz. Aişe ile Ümmü Seleme’ye iletilir. Bunun üzerine her ikisi de Hz. Peygamber’in cünub olarak sabahladığını ve yıkanıp orucunu tuttuğunu naklederek, sözkonusu rivayeti tenkid ederler. Mesele, bu tenkid karşısında ne diyeceği merak edilen Ebu Hüreyre’ye tekrar götürülür. Ebu Hüreyre de bu konuda bir bilgisinin olmadığını, yani bu hadisi Hz. Peygamber'den bizzat işitmediğini, bu rivayeti sadece bir başkasının kendisine naklettiğini söyleyerek kendisini savunur. Nitekim İmam Malik’in dışında bu hadisi Buhari ve Müslim de nakletmiş ve sözü edilen kişinin Fadl b. Abbas olduğunu sarahaten zikretmişlerdir. Zerkeşî ise Nesâî’nin bu kişiyi Sünen’inde Usame b. Zeyd olarak kaydettiğini nakleder.¹³

Okuyucular mütercimlerin, “Ben böyle bir şey demedim, biri uydurmuş olacak” şeklindeki bir mânâyı nasıl elde edebildiklerini düşünebilirler. Bu mânâyı açıkça mütercimler uydurmuşlardır.

SONUÇ

Verdiğimiz örneklerden de anlaşılacağı üzere, peşpeşe piyasaya sürülen kaynak eserlerdeki çeviri hataları bigâne kalınılabilecek gibi değildir.

İslam kültürünün en eski kaynakları, en ciddi eserleri hiçbir sorumluluk duygusu taşımayan, fikir namusu dahi olmayan kimselerce birer geçim vasıtası haline getirilmiş ve kaynak eserler basılıyor tesellisiyle avunan okuyucu kitlesinin kütüphaneleri ucuz çevirilerle doldurulmuştur.

Geleceğimizi ancak geçmişimizi iyi tanımakla kurabileceğimiz bir gerçek iken, mütercimlerin ve yayınevlerinin kaynak eserleri tahrif etmekle aslında bizi bu imkândan mahrum ettikleri de, reddedilemez bir başka gerçek olarak karşımıza çıkmaktadır. Oysa hiç kimsenin hizmetadı altında, böyle bir cürmü işlemeye hakkı yoktur.

KAYNAK: Dücane Cündioğlu, "Kaynak Eserlerde Çeviri Hataları", Kitap Dergisi, sy. 34, s. 56-59, Aralık 1989

---

[1] Ali el-Kâri, el-Mevduat’ul-Kubra (thk. Ebu Hacer es-Said, Beyrut, 1985), s. 28-29.

[2] Celâleddin Suyuti, el-İtkan fî Ulum’il-Kuran, (thk. Dr. Mustafa el-Bugâ, Beyrut, 1987), II/702.

[3] İbn Kesir, Tefsir’ul-Kur’an’il-Azim (İstanbul, 1985), IV/558-559.

[4] İbn Kuteybe, el-Mearif (thk. Dr. Servet Ukkaşe, Kahire, 4. bsk.), s. 497.

[5] İbn Kuteybe, el-Mearif, s. 498.

[6] İbn Kuteybe, Tevilu Muhtelif’il-Hadis (Beyrut, 1985), s. 31.

[7] İbn Kuteybe, Tevilu Muhtelif’il-Hadis, s. 59.

[8] Bu makale hazırlandıktan sonra Tevilu Muhtelif’il-Hadisin bu çevirisinin ikinci baskısının neşrolunduğunu haber aldık ve bu baskıyı da kontrol ettik. Türkçesi bakımından yetersiz olmakla birlikte birinci örnekteki hatalar düzeltilmiş, ikinci örnekteki hataya ise hiç dokunulmamıştır. Ele aldığımız çeviriler içerisinde bir emek mahsulü olarak görülebilecek bu çevirinin daha titiz bir basımı pekala yapılabilirdi.

[9] İmam Mâlik, Muvatta’, K.1, B.1.

[10] Abdülaziz b. Şah Veliyullah Dehlevi, Bustan’ul-Muhaddisin, (çev. Doç. Dr. Ali Osman Koçkuzu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1986), s. 30

[11] Muvatta, K. 16, B. 12.

[12] Muvatta, K. 18, B. 4.

[13] Bkz. el-İcâbe (thk. Said el-Efganî, Beyrut, 1985), s. 102.